Gleiwitzer - Beuthener - Tarnowitzer Heimatblatt

6 listopada 1967 roku przypada 100. rocznica dnia, w którym w Pilchowicach, około 15 km na południe od Gliwic, założono seminarium nauczycielskie. Jako były uczeń tej placówki, wypada w roku jubileuszowym opublikować kilka osobistych wspomnień z czasów mojej nauki.

Początkowo budynek został wzniesiony w 1778 roku jako zamek przez hrabiego v. Wengerskiego. Jednak w 1858 roku służył już jako zakład karny. Przy przebudowie na budynek seminaryjny nie zapomniano o tym, pozostawiając w dolnych pomieszczeniach żelazne kraty w oknach. Całość była dużym, imponującym budynkiem, który dominował nad małym rynkiem Pilchowic i nadawał temu miejscu charakterystyczny wygląd. To miejsce i ten dom miały przez sześć lat być moim miejscem nauki.

Po ukończeniu trzyletniej szkoły średniej w Gliwicach musiałem zdecydować, jaki zawód chciałbym wykonywać. Dla 13½-letniego chłopca była to trudna decyzja! Rzemiosło nie wchodziło w grę – byłem dość wątły fizycznie i nie chciałem całe życie siedzieć w biurze, więc wybór zawodu nauczyciela wydawał się najbardziej sensowny. Tę decyzję podjęli także moi ówcześni nauczyciele – oraz moja matka. Po dopełnieniu zwykłych formalności rekrutacyjnych – razem z innym chłopcem z Gliwic – przystąpiłem do egzaminu wstępnego. Potem, w okresie wielkanocnym, nastąpiło ostateczne wprowadzenie do instytucji. Było to w kwietniu 1916 roku, w czasie I wojny światowej.

Uczniowie pierwszej klasy szkoły przygotowawczej mieszkali we wsi u prywatnych gospodarzy, którzy udostępniali im trzy pomieszczenia: jedno do spania i nauki; wszystkie posiłki były serwowane zgodnie z ustalonym planem w jadalni seminarium. Nadzór nad uczniami w tych kwaterach sprawował starszy seminarzysta. Rano i wieczorem odprowadzali nas na zajęcia, a wieczorami dwie lub trzy osoby musiały napełniać puste dzbanki wodą i przynosić je z powrotem do kwatery – rano i wieczorem. To działo się w piwnicy. Jednak tylko uczniowie 1. klasy przygotowawczej mieli taką możliwość. W innym miejscu nie było tak dużo wody. Na podwórzu mieszkalnym stała duża szafa z zamykanymi przegrodami – każdy z uczniów miał swoją przegródkę. Do tej szafy przynosiło się też mleko. Pewnego razu, gdy moja matka wysłała mi miód, włożyłem go do tej szafki. Następnego ranka spotkała mnie przykra niespodzianka – setki mrówek roiły się wokół, pełzały po słoiku i po moim zeszycie. Oczywiście musiałem wszystko dokładnie posprzątać.

W okolicach Mikołaja zwyczajem było, że starsi seminarzyści przebierali się i odwiedzali młodszych kolegów jako Mikołaje. Pewnego razu pojawił się bardzo długi Mikołaj z dużą brodą na końcu korytarza wieczorem, wywołując zamieszanie. Jako instrument do bicia używał grubej stalowej linijki. Biada temu, kto dostałby takim uderzeniem! Nie mogłem uciec, tylko z przyjacielem A. Kr. wskoczyliśmy do sąsiedniego pokoju – ale Mikołaj ruszył za nami. W końcu A. Kr. wyskoczył przez okno – które wcale nie było nisko – na podwórko należące do kupca Grzondziela. Na szczęście była zima i śnieg zamortyzował upadek. Mikołaj zszedł wtedy po schodach. Nagle ktoś wbiegł z dołu po schodach – Mikołaj pomyślał, że to uczeń, który przed chwilą wyskoczył przez okno, i uderzył go w rękę linijką. Niestety, nie był to uczeń, tylko seminarzysta pełniący obowiązki kontrolera. Następnego dnia przybył do klasy nauczyciel z linijką i ukarał nas podczas zajęć. Od tej pory Mikołaj stał się tradycją – a nauczyciele mieli z tego powodu sporo pracy.

W pierwszych dwóch latach mieliśmy nauczyciela szkoły przygotowawczej o nazwisku Karl Böhm. Miał jasną cerę, żółtawą twarz i nosił czarne wąsy jak cesarz Wilhelm II. „To jest cesarskie” – mówił – „nie mam żadnego ‘uderzenia’.” Ale był gorliwym botanikiem i zoologiem. Z lupą i podręcznikiem rozpoznawaliśmy razem rośliny w lesie i na łąkach. Latem chodziliśmy do sąsiedniego lasu i zakładaliśmy własne obserwatoria przyrodnicze. Latem zbieraliśmy jagody. Czasami przychodziły też uczennice z gliwickiego liceum dla dziewcząt i – jak to bywało – między niektórymi rodziło się uczucie. Wymienialiśmy się marmoladą i jagodami w zamian za zerwane nici uczuć. Jesienią wybieraliśmy się na zbieranie grzybów poprzez co wzbogacaliśmy naszą wiedzę przyrodniczą i jednocześnie robiliśmy coś dobrego dla rannych żołnierzy. Latem znaleźliśmy nasze miejsce kąpielowe w pobliskiej Birawce. To mogło się dla mnie źle skończyć. Wtedy jeszcze nie umiałem pływać – moi koledzy o tym nie wiedzieli. Złapali mnie za ręce i nogi i wrzucili w głęboką część rzeki. Birawka niosła wtedy ścieki przemysłowe, które brzydko pachniały. Usiłowałem się wynurzyć, ale znów zniknąłem pod wodą. W desperacji zacząłem „płynąć” jak pies – aż natrafiłem na drewniany słup w wodzie, do którego się przytuliłem. Dopłynąłem do brzegu i padłem zmęczony na ziemię. Koledzy tego nawet nie zauważyli. Dla mnie było to jednak ważne wydarzenie – odtąd postanowiłem nauczyć się pływać.

Nad brzegiem Birawki również po raz pierwszy zapaliliśmy papierosy. Popularne były marki: „Peu”, „Okasa”, „Salem”, „Dames”, a później ta dobra i droga – „Senoussi”. Palenie było wśród uczniów zakazane. Pewnej niedzieli wymknąłem się na drogę i natknąłem na seminarzystę. Gdybym natychmiast uklęknął i poprosił o wybaczenie, może by mi odpuścił. Ale nie zrobiłem tego – i zostałem ukarany. Wyciął mi z kurtki pół rękawa i zrobił dziurę wielkości pięści. Moja matka była zachwycona, nauczyciel udawał, że nic nie widzi.

W drugim roku zachorowałem – być może przez ubogą dietę lub alergię na pyłki. Usta mi spuchły, głowa pokryła się strupami. Spędziłem kilka tygodni w klasztorze Braci Miłosierdzia w Pilchowicach. Leczył mnie dr Böberstein z Gliwic. Dzięki niemu nadrobiłem zaległości i znów mogłem uczestniczyć w zajęciach z moją klasą.

Moja szafka była pusta – w przeciwieństwie do szafek synów rolników z Raciborza, Rybnika czy Hluczyna. Przynosili ogromne bochny chleba, które były wydrążane i wypełniane smalcem, słoniną czy szynką. Do każdego bochenka dołączano kawałek kiełbasy i opisywano go nazwiskiem. Często dzieliłem się z nimi, pomagając im w tłumaczeniach z francuskiego.

Im dłużej trwała wojna, tym gorsze było wyżywienie. Zamiast masła dostawaliśmy marmoladę, zupy z chwastów, a czasem nawet resztki przetwarzane na pulpety. Ryby z ośćmi były przysmakiem tylko w niedziele.

W trzecim roku wybuchła rewolucja i powstała Republika Weimarska. „Cesarscy” uczniowie zniknęli. Wcześniej uważano ich za elitę – teraz trzeba było wszystko zaczynać od nowa. Zaczęto rozmawiać o demokracji. Wprowadzono samorząd uczniowski, wybierano przewodniczących klas. Na początku nie wiedzieliśmy jeszcze, jak z tego korzystać – ale z czasem urząd zyskał autorytet.

Wprowadzono również czapki klasowe, różniące się kolorem i materiałem. Podobne nosili studenci. Pojawiły się skróty takie jak „S.A.” i „S.T.V.” – wzorowane na studenckich bractwach. Lata mijały szybko. Na koniec szkoły przygotowawczej zdawaliśmy tzw. egzamin seminaryjny – teoretyczny, np. „od pokrywki do dekla”. Kto zdał, mógł rozpocząć naukę jako seminarzysta.

W kwietniu 1919 roku przenieśliśmy się do głównego budynku seminarium. Na najwyższym piętrze znajdowała się ogromna sala sypialna dla 140 uczniów. Były tam szafki, umywalki, aula z organami i fortepianami. W każdej sali był plan ćwiczeń muzycznych, którego należało się trzymać. Z czasem zacząłem grać na fortepianie, ćwiczyłem potajemnie. Nauczyciel przyłapał mnie, ale zamiast ukarać, uczynił mnie jednym z najlepszych uczniów.

Wkrótce pojawili się tzw. kursanci wojskowi – uczniowie, którzy przerwali naukę by walczyć na froncie. Jeden z nich znał się na hipnozie. Potrafił zahipnotyzować kurę kredowymi krzyżami – zwierzę leżało nieruchomo, jakby martwe.

Organizowano też wycieczki do Rud, gdzie śpiewaliśmy pieśni patriotyczne.

Pewnego razu dyrektor seminarium przechadzał się po sali sypialnej z latarnią i sprawdzał, czy wszyscy śpią. 7 łóżek było pustych – ich lokatorzy wyszli obserwować gwiazdy. „Obserwować możecie w dzień, do łóżek!” – powiedział. Gwiazd już nie obejrzeliśmy.

Plebiscyt i powstanie

Rok 1921. W marcu miało się odbyć głosowanie ludowe na Górnym Śląsku. Już wcześniej dało się odczuć napięcie. Polacy zorganizowali pielgrzymkę do rzekomego grobu polskiego biskupa w klasztorze. To była prowokacja. My, niemieccy seminarzyści, nie mogliśmy do tego dopuścić. Polacy chcieli to przedstawić jako religijną manifestację, ale widzieliśmy w tym polityczny cel.

Gdy zbliżyli się do wsi, my zebraliśmy się z kijami i pałkami przy gospodzie. Nasz „posterunek” znajdował się w ogródku warzywnym kupca Aschmanna. Około godziny 15 doszło do pierwszych starć, które trwały do wieczora. Byli ranni i zabici – to nie była już niewinna demonstracja. Już 3 maja 1920 roku pokazaliśmy, że się nie poddamy. Policja nie reagowała, nikt nie został ukarany.

Nadszedł 3 maja 1921 – wybuchło trzecie powstanie śląskie. O świcie rozległy się strzały wokół budynku seminarium. Polacy z Rybnika zajęli wieś. Musieliśmy uciekać, zostawiając wszystko – łóżka, ubrania, książki. Każdy z nas dostał przepustkę do Raciborza lub Gliwic. Pociąg już czekał. Ostatni wagon był przepełniony – to była moja pierwsza ucieczka w życiu. Trzymałem się ręki matki i nie wiedziałem, co się dzieje.

Powstanie zostało stłumione. W lipcu 1921 odwiedziliśmy Pilchowice. To, co zastaliśmy, było przerażające: nauczyciele bezradni, pomoce naukowe zniszczone, biblioteka splądrowana. Wszystkie łóżka rozkradzione. W salach lekcyjnych nie było pianin – przetrwał tylko jeden fortepian w auli. Kto by odważył się go wynieść?

Zakończenie

Na początku września otrzymaliśmy wiadomość, że nasz kurs – ostatnia klasa – 1 października 1921 roku wznowi zajęcia w seminarium w Raciborzu. Trudno było nam się odnaleźć w nowej rzeczywistości. Ale musiało się to udać. Dwa inne kursy zostały przeniesione do Liebenthal i Striegau. Razem z nami przyszli dyrektor Krömer i starszy nauczyciel seminarialny Albrecht. Nasz kurs został włączony do ostatniego rocznika seminarium raciborskiego. Z pomocą tych dwóch wspomnianych nauczycieli i grona pedagogicznego seminarium raciborskiego przystąpiliśmy do pierwszego egzaminu nauczycielskiego, który odbył się 22 lutego 1922 roku w Raciborzu.

Chętnie i często wspominam – i moi koledzy również – lata nauki i pracy w seminarium nauczycielskim w Pilchowicach. A szczególnie w jubileuszowym roku 1967!

Nauczyciel główny Rudolf Schlegel (dawniej Trzaskalik), Weiler/Allgäu