Der Oberschlesier

Spichlerze stanowią dziś przedmiot badań etnografów. Moja uwaga była skierowana na tego typu budowle już od dzieciństwa. Gdy nadchodziła złota jesień, mogłem towarzyszyć moim krewnym po prawej stronie Odry na odpust. Tam, w dużym sadzie, obok potężnego drzewa orzechowego, niczym starożytne sanktuarium, stał spichlerz. W mojej rodzinnej wiosce nigdy wcześniej nie widziałem takiej budowli. Z ciekawością dotykałem jego grubych, glinianych ścian. W kilku miejscach glina była wykruszona, co pozwalało mi zobaczyć masywne belki, które podtrzymywały ciężką masę gliny.

Była to niezwykła konstrukcja: można było dostrzec prześwity pomiędzy dachem a ścianami bocznymi, które zakrzywiały się ku górze. Strome dachy pokryte gontem wyglądały niczym hełm osadzony na budynku. Przed frontową częścią spichlerza, tuż pod szczytem dachu, znajdowała się wypchana figurka źrebaka. Z wielką chęcią wspiąłbym się tam, by ją obejrzeć. Mój wujek, uśmiechając się, otworzył mi masywne, dębowe drzwi z bogato zdobionymi okuciami. Wewnątrz panował przyjemny półmrok, ponieważ tylko małe okienka wpuszczały światło dzienne. Parter spichlerza służył jako magazyn na różnego rodzaju sprzęty. Piętro po piętrze wypełniało się ziarnem lub pachnącymi, rumianymi jabłkami, z których mogłem wybrać najpiękniejsze i schować do kieszeni.

Jednak najbardziej pragnąłem dostać się do źrebaka. Na ostatnim piętrze zobaczyłem sklepienie spichlerza, ale nie było tam żadnych drzwi prowadzących na dach. Dowiedziałem się, że figurka została umieszczona na górze za pomocą drabiny z zewnątrz.

Później, gdy zacząłem bardziej świadomie podchodzić do zagadnień etnograficznych, odkryłem, że tego rodzaju spichlerze występują głównie po lewej stronie Odry i często towarzyszą zagrodzie frankońskiej. Zacząłem traktować te budowle jako świadectwo niemieckiego osadnictwa na tych terenach. Jednak podczas moich podróży po regionie zauważyłem, że nie wszystkie spichlerze są tego samego typu.

Pierwsze, które zwróciły moją uwagę, to duże spichlerze dominialne, które nie wznoszą się w formie wieży, lecz najczęściej przybierają kształt wydłużonego budynku. Ich konstrukcja zrębowa nie jest pokryta gliną, przez co przypominają drewniane kościoły zrębowe. Wystarczy spojrzeć na spichlerz w Neuhof – wystarczyłoby dodać do niego wieżę i wyciąć większe okna, a mielibyśmy przed sobą świątynię. Często zdarzało się, że te same narzędzia ciesielskie służyły zarówno do budowy drewnianych kościołów, jak i wielkich spichlerzy.

Podobieństwo do spichlerzy dominialnych mają również drewniane spichlerze przemysłowe, które można jeszcze znaleźć w niektórych miejscach, np. w Wielkich Strzelcach, gdzie taki budynek wzniósł ród Colonna.

Czwarty rodzaj spichlerzy, które można spotkać na Górnym Śląsku, również należy do konstrukcji zrębowych, jednak nie posiadają one glinianej okładziny. Przykładem takiej budowli jest spichlerz parafialny w Pilchowitz, który czytelnik może zobaczyć na ilustracjach.

Ponadto, tu i ówdzie można spotkać spichlerze wzniesione w innych technikach, takich jak konstrukcja szkieletowa, ceglana czy kamienna, które zasługują na bliższe badania.

Planowane jest przeprowadzenie inwentaryzacji wszystkich tych budowli na Górnym Śląsku. W tym celu zostaną rozesłane kwestionariusze, z prośbą o ich staranne wypełnienie. Oprócz odpowiedzi na poszczególne pytania, pożądane jest także narysowanie na odwrocie schematu sytuacyjnego spichlerza, tak aby można było rozpoznać formę zagrody, w której się znajduje. Nie musi to być rysunek artystyczny – wystarczy prosta szkicowa ilustracja. Ponadto mile widziane będzie zdjęcie spichlerza, szczególnie jeśli wyróżnia się on jakąś unikalną cechą.

Za realizację tej inwentaryzacji, której wyniki mają zostać naukowo opracowane i przedstawione kartograficznie, odpowiedzialne jest Towarzystwo Badań Regionalnych, działające pod przewodnictwem dyrektora rządowego dr. Weigla, który powierzył tę misję autorowi niniejszego tekstu.